1875-1900 කාල සීමාවේ ඉඳිකලායයි විශ්වාස කරන, පසුව ඉවත් කරන ලද පැරණි බුදු මැදුර පිළිබඳවද විවිධ කටකථා පැරන්නන් අතර පැවතී ඇත. බුදුගෙයි වැඩ නිමකොට බුදු පිළිමයට නේත්‍රා පිහිටුවීමේ උත්සවයට කලින් දින රාත්‍රියේ, යම් කිසිවෙකු විසින් පිලිමයට රහසිගතව නේත්‍රා පිහිටුවා ඇත. පසුව හෙලිදරව් වූ එම පුද්ගලයා, අනතුරුව හඳුනාගැනීමට නොහැකි වූ දරුණු රෝගයකින් බොහෝ කාලයක් පීඩා විදිමින් සිට මියගොස් ඇතැයි පැරණි ගම්වැසියන් අතර මතයක් තිබී ඇත. එකල ජීවත් වූ තරුණ කාන්තාවන් දෙදෙනෙකු පංසලට පැමිණි අවස්ථාවක, පිළිමයේ නේත්‍රා දෙස ටික වේලාවක් බලා සිටීමෙන් අනතුරුව නිවෙස් කරා ගොස් ඇත. එම තැනැත්තියන් දෙදෙනාම එදින සිට සිහිය විකල් වී මුළු ජීවිත කාලයම රෝගීන් වශයෙන් ජිවත් වී සිට ඇත. පොදුවේ ගත් කල, පැරණි බුදුමැදුරෙන් විශේෂයෙන් දකුණු පේරුවේ විසූ අයට, (පිළිම වහන්සේගේ නේත්‍රා ගම දෙස බලා සිටින අයුරු පිහිටුවා තිබූ නිසා) අපල උපද්‍රව බහුල වූ බව පැවසේ. මුල් කාලයේ දායක සභාවල තීරණයක් මත, පසුව නව බුදුමැදුර අද පවතින ස්ථානයට ගෙන ඒමට කටයුතු යොදා ඇති බව පැහැදිලිය. කෙසේ වුවද, මේ ලිපිය සැකසීම සඳහා කරුණු සොයා යැමේදී මට වැටහුන ආකාරය නම්, වික්‍රමාරච්චි පරම්පරාවේ මෙම නොබෙදු මහ ඉඩම බෙදා වෙන් කිරීමේ දී, පැරණි බුදුගෙය යාව ඇති ඉඩම් කොටසට බෙදියාම නිසා නව බුදුමැදුරක් ඉඳිකිරීමේ අවශ්‍යතාවය පැන නගින්න ඇත කියාය. එනමුදු මා ඉහතින් සඳහන් කළ මතිමතාන්තරද, මේ ඉඳිකිරීමට හේතු පාදක වන්න ඇත යන්න කිසිසේත්ම බැහැර කළ නොහැක.
ක්‍රි.ව. 1875 – 1900 වකවානුව යනු, පුළුල් මංමාවත්, රථවාහන, නවීන යන්ත්‍ර සූත්‍ර භාවිතා කළ යුගයක් නොවුනි. එකල අපටම ආවේනික වූ ක්‍රමවේදයන් මත සකසා ගත් ග්‍රාමීය ජීවන රටාවක් තුල මෙගම්වාසීන් ජීවත්ව ඇති බව අවිවාදිත කරුණකි. මේ කාළයේ ගම තුල පමණක් නොව, අවට පිහිටි ගම්මාන වලට යෑම් ඊම් සඳහා පවා ගැමියන් භාවිතා කරන ලද්දේ අඩිපාර, දෙවැට පාර, දෙනිය, ඇල, වේල්ල හෝ වේල් නියර ආදිය ය. වික්‍රමආරච්චි පරම්පරාවේ “දොන් බස්තියන් ගුණසේකර” දායක මහතාත්. ගරු නුංගමුවේ සුමංගල ස්වාමීන් වහන්සේත් කථිකාකොට “ගණේමුල්ල කුරුඳුවත්ත පංසල” ඉදිකිරීමට එදා ගන්නා ලද හදිසි තීරණය, ඉහත කී ගැමි ජීවිත රටාව කණපිට හැරිමට ඉවහල් වූ “මුල් බීජය” වන්නට ඇතැයි මෙහිලා සඳහන් කිරීම නිවැරදි යයි සිතේ.
විහාරස්ථානයේ ඉදිකිරීම් ආරම්භ වීමෙන් පසු, අවශ්‍ය දෑ ප්‍රවාහනය සඳහා කරත්ත පාරක අවශ්‍යතාවය එකල දායකයන්ට මතුවූ ප්‍රබල ගැටළුවක් විය. එයට ලැබුන සාධාරණ විසඳුම වුයේ, අප එදා සිට අද දක්වාම හඳුන්වාගෙන එන “පංසල පාර” ගණේමුල්ල ගමට අළුතින් දායාද වීමය. එකල විසූ පිංවත් බෞද්ධයන්, ගමට උරුම කර දුන් මේ කුළුදුල් “දායාදය” ගණේමුල්ල මාර්ග සංවර්ධනයේ “අත්තිවාරම” ලෙස හඳුන්වනවාට කිසිවෙකු විරුද්ධ නොවනු ඇත. මෙම “පංසල පාර” ඉදිවීමට පාදක වූයේ, ඉතා ඈත කාළයේ සිට පැරැන්නන් විසින් භාවිතා කරන ලද “අඩි” පාරක් යැයි කියනු ලැබේ. එහි සුලමුල සැකෙවින් මෙසේය.
පැරණි ගම්වැසියන්ට එකළ තිබූ එකම වෙළඳ මධ්‍යස්ථානය වී ඇත්තේ සතියකට වරක් පමණක් ගමට පැමිණි “සතිපොළ” විය. තමන් ගෙනා දේ විකුණා ගැනීමෙන් ගදරට අවශ්‍ය සියළු දේ ගැනීමටත්, රෙද්දක්, බැනියමක්, කම්බායක්, හැට්ට රෙද්දක් ආදී දේ ගැනීමටත් රැවුල් කොණ්ඩා කපා ගැනීමටත්, විශේෂයෙන් ගමේ රටේ අළුත් තොරතුරු (ඕපාදූප) දැන ගැනීමටත් ඔවුන්ට ඉවහල් වූයේ මේ “සතිපොළ” ම විය. එකළ අප ගම්වැසියන් පමණක් නොව, යාගොඩ, කෝට්ටෙගොඩ, අමුනුගොඩ ආදි ගම්මාන වල අය පවා මෙම සතිපොළට පැමිණ ඇත්තේ කුඹුරු යාය පසුකර ගමේ අඩිපාර ඔස්සේ ගොස් “පිටවෙල” වේල්ල මතින් පැරණි නාන ළිඳ ළඟට පිවිසීමෙන්ය. අප හඳුනා ගත් “පංසල පාර” ඉදි වුයේ මේ මත යැයි මුතුන් මිත්තෝ පවසා ඇති කටකථා වලින් පැහැදිලි ය.
ඈත අතීතයක පියසටහන් මකාදමමින්, “පිටවෙල” අඩි පාර මත, ආගන්තුක “කරත්ත පාර” මතුවීම, අප ගම ඉතිහාසයේ නව පිටුවක ආරම්භය සනිටුහන් කළේය. මෙම නව පාර දිගේ එදා ගම තුලට ආවේ පංසල ගොඩ නැගීමට අවශ්‍ය ගල්, වැලි සිමෙන්ති පමනක් ම නොවේ. අද අප සිතැඟි පරිදි ජීවත්වන “ගණේමුල්ල” මෙසේ නිර්මාණය වීමට හේතුභූත වූ සියළු බුද්ධිමය ආම්පන්න ද සේන්දු වූයේ මේ මග ඔස්සේය. ගණේමුල්ලත්, ධර්ම ශී වර්ධනාරාමයත් ගසට පොත්ත මෙන් අතීතයේ සිට බැඳී පැවතුන බව මෙහි මුලින්ම සටහන් වූයේ නිකම්ම නොවන බව මේ අනුව ඔබට තේරුම් යා යුතුය.
දීර්ඝ ඉතිහාසයකට නෑකම් කියන ඉහත කී “සතිපොල” හැටේ දශකය වන තෙක්ම පවත්වාගෙන ආයේ එකම ස්ථානයකය. ඒ ගලහිටියාවත් - ගණේමුල්ලත් වෙන්වන මායිම ලෙස පිළිගැනෙන, පෙර රජ දරුවන් “කෝරළ” වෙන්කිරීමට නම් කරණ ලද ඓතිහාසික “ඉර හඳ ගල ” පිහිටි ආසන්නයේය. මෙතැන අද “උළුකඩේ හංදිය” ලෙස හඳුන්වයි.